جاجرود، رودخانه جاجرود و کاروانسرای جاجرود به روايت مطلع الشمس و مرات البلدان

جاجرود به روایت مطلع الشمس و مرآت البلدان، مواردی ازجمله وجه‌تسمیه جاجرود، راه‌های تهران به جاجرود، رودخانه جاجرود، کاروانسرای جاجرود، جاجرود شکارگاه سلطنتی دوره قاجار، پل‌های جاجرود، مسافرت از جاجرود به بومهن و دماوند در آن ذکرشده است.

به گزارش صبح پردیس؛ محمدحسن خان مقدم، ملقب و مشهور به صنیع الدوله و اعتمادالسلطنه پسر حاجی علیخان مقدم مراغه‌ای حاجب الدوله (فراشباشی) ناصر الدین شاه قاجار بود. پس از چهار سال اقامت در پاریس و تکمیل تحصیلات به ایران بازگشت و به سمت پیش خدمتی و مترجمی حضور شاه تعیین گردید. او در سفرها همراه ناصرالدین‌شاه بود. دو اثر مطلع الشمس و مراة البلدان از آثار باارزش است که در حقیقت دایرة المعارف بزرگی است که به لحاظ دارا بودن اطلاعات بسیار گسترده و متنوع در جغرافیا و تاریخ و فرهنگ و هنر در زمینه‌های گوناگون از اهمیت و اعتباری بی مانند برخوردار است در اینجا «جاجرود» را به روایت او می‌خوانیم.

وجه تسمیه جاجرود
جاجرود، مُعرب «جایه رود» است. در اصل «جایه رود» بود و جایه نام قریه ایست که آن رود از پیش آن می‌گذرد و به‌منزله منبع آن رود است؛ چنانکه رود جیحون را به مناسبت اینکه «آموبلدی» بود، در حوالی آن رود «آمو» گویند.
رود جاجرود، (جاجه رود) (جائجه رود) رود منسوب است به قصبه جائج که حالا مختصر آبادی از آن باقی است و در حوالی این رودخانه است. ارتفاع کنار رودخانه جاجرود از سطح تهران صد ذرع است.

راه‌های تهران به جاجرود
از دارا الخلافه به‌واسطه دو راه به جاجرود می‌تواند رفت: یکی از راه سرخ حصار که راه معمول جاجرود است. کالسکه و عراده الی قصر سلطنتی با کمال سهولت و آسانی می‌آید. از دارالخلافه ظرف پنج ساعت از این راه به جاجرود می‌آیند. راه دیگر راه مخصوص و شکارگاه پادشاهی است و از سمت دوشان تپه که از قصر دوشان تپه تا قصر جاجرود در مدت سه ساعت با کمال راحت می‌توان آمد. اما عبور کالسکه از این راه غیر ممکن است.
راههای معروف از تهران به خراسان از دارالخلافه تهران به‌واسطه دو راه معروف به خراسان می‌روند. یکی راهی که از سمنان و دامغان و شاهرود و سبزوار و نیشابور عبور می‌کند که راه معمول زوار و غیره است. راه دیگر از دماوند و فیروزکوه و بسطام و بجنورد و قوچان می‌گذرد و نادراً از راه بجنورد و قوچان زایرین به خراسان می‌روند.

سفر ناصرالدین شاه به خراسان
(اعتمادالسلطنه در این سفر همراه شاه بود) از آنجا که اعلی حضرت شاهنشاه از راه بجنورد و قوچان تشریف فرمای مشهد مقدس گردید، ما نیز در نگارش کتاب سفر خیر اثر همایون را پیروی نموده، گوییم: «از دارالخلافه تهران چون به راه فیروزکوه و قوچان عزیمت خراسان نمایند، منزل اول کنار رودخانه جاجرود است. در حوالی پلی که مرحوم حاجی میرزا بیک فراش خلوت اعلی حضرت همایون بر روی رودخانه مزبور کشیده. آبادی و کاروانسرا برای منزل عابدین هست.»

رودخانه جاجرود
آب رود جاجرود از مغرب به مشرق جاری است. یک منبع و سرچشمه این رودخانه تقریباً قله البرز و مرسوم به شکراب است. سرچشمه دیگر آن گرماب در ولالان و زایگان و رودبار قصران می‌باشد. دره که مجری و بستر این رودخانه است زیاده از ده فرهنگ امتداد دارد. آخرالامر مرسوم به رودخانه جاجرود و داخل بلوک ورامین شده، آب بلوک را مشروب می‌سازد. در ایام بهار و طغیان آب عبور از رودخانه جاجرود ممکن نیست مگر به‌واسطه پل. ارتفاع کنار رودخانه جاجرود از سطح تهران صد ذرع است و ارتفاع تهران از سطح دریای محیط عبارت از هزار و صد و بیست و هشت متر فرانسه است.

کاروانسرای جاجرود
خاقان خلد آشیان فتحعلی شاه اسکنه الله تعالی بحبوحه الجنان اول پادشاهی است در سال هزار و دویست و سیزده هجری بنای عمارتی موسوم به عمارت کاروانسرا در جاجرود فرمود. ابتدا این عمارت خیلی پایین‌تر از شکارگاه بود و از برای توقف موکب پادشاهی چندان ثمری نداشت. لهذا عمارت دیگر در شرق دره در پناه سنگی در حوالی آبادی معروف به «شکر لبیک لو» بَنا کردند.

جاجرود شکارگاه سلطنتی دوره قاجار

جاجرود دره‌ای است در چهار فرسخی تهران به مازندران و شکارگاه معروف و مخصوص سلاطین با عزو تمکین قاجار ادام الله تعالی ایام ملکهم و قرون سلطنتهم.
فتحعلی شاه قاجار هرسال دو سه مرتبه به جهت شکار کبک و تیهو به جاجرود رفته، پس از چند شب توقف به تهران معاودت می‌فرمودند. شهریار مبرور ماضی محمدشاه غازی انارالله برهانه اقتدا به این سنت سینه نموده، سالی یک دو بار به این شکارگاه تشریف آورده شکار ملتزمین رکاب آن حضرت معظم به کبک و تیهو بود و شکار قوچ و میش و ارغالی و بز و تکه یافت نمی‌شد. زیرا که نظم کاملی در وضع قورق جاجرود نبود.

ساخت قصر، گسترش شکارگاه و جنگل و حیات وحش جاجرود
در این عصر همایون ناصرالدین‌شاه قاجار، وضع عمارت قدیم که در غیر موقع واقع‌شده بود و چندان وسعتی نداشت پسند خاطر مبارک نشده، در سمت غربی دره – نه چندان از عمارت قدیم دورتر اما به دارالخلافه نزدیک‌تر – حکم به بنای قصر عالی مشتمل بر بیوتات حرم‌خانه و دیوان‌خانه و حمام و باغی که یکی از بناهای معظم و معتبر این عهد ابد مهد است، فرمودند و قورق جاجرود طوری منظم شد که علاوه بر کبک و تیهو که سابق بود، در کوههای خیلی نزدیک این قصر سلطنتی، گله گله قوچ و میش وحشی که به ارغالی موسوم‌اند و تکه و بز کوهی یافت می‌شود. به‌علاوه چند سال است به‌حکم همایون از ممالک گرمسیر ایران مثل خوزستان دراج آورده، در جاجرود رها کرده‌اند. به‌واسطه ملایمت هوای زمستان در جاجرود و کثرت اشجار در اغلب جاها که جنگل انبوهی شده است، این دراج‌ها در کمال خوبی بومی شده و زادوولد زیاد نموده‌اند. چهار سال قبل از این نیز برحسب امر ملوکانه از مازندران چند مرال و از سمت خراسان و یزد چند رأس گورخر آورده، در جنگل جاجرود سر داده‌اند.
باالجمله در اغلبی از کوههای جاجرود حیوانات درنده از قبیل پلنگ و خرس هست. جنگل جاجرود نهایت زیاد و انبوه است و پلنگ‌هایی که در شکارگاه جاجرود صید شست مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاهی شده از فرط تعداد، شماره و عدد آنها معین نیست. این قدر هست که هر وقت شکارچیان و ملتزمین رکاب اعلی ملتفت و متفرس شده‌اند که در نزدیکی و حوالی این محل پلنگی هست و انهاء نموده، معیناً هدف تیر شست همایون گردیده است.

پل‌های جاجرود

در ایام بهار وطغیان آب رودخانه عبور از رودخانه جاجرود ممکن نیست مگر به‌واسطه پل. اگر در دو سه محل بر روی رودخانه پل نبسته بودند، راه تهران به مازندران و طرف طبرستان و لواسانات و نور و کجور مقطوع بود. از دارالخلافه باهره تا سر پل جاجرود سه فرسخ و نیم است.
در دو معبر عمده این رودخانه دو پل محکم معتبر به‌طور بنائی و معماری بسته شده: یکی در معبر گلندوک و لواسانات است که از همین معبر نیز به لار و بلده نور و کجور می‌روند. بنای این پل از قدیم و کهنه بود و گاهی، یعنی یک دو سه مرتبه هم از خزانه دیوان مبلغی به مخارج مرمت این پل رسانیدند. اما چون مبنای این پل را استواری و استحکامی نبود در سنه هزار و دویست و نود و پنج هجری به امر اعلی پل بسیار محکمی از سنگ و آهک در همین محل بر روی رودخانه جاجرود ساختند که فی الواقع ابتدا راهی است که برای سهولت عبور قوافل و مترددین به جلگه لار از گردنه افجر که سخت‌ترین طرق طبرستان بوده از سنه مذکوره ساخته‌شده و این راه که پیاده رفتن از آن نهایت صعب بود اینک مال و بنه از هر قبیل به استراحت عبور می‌نمایند و به یک جزئی تصرف و توجهی خیلی کم ممکن است عرّاده با کمال سهولت حرکت کند. این راه وقتی که به مرغسر لار که از مراتع دیوانی است رسید منشعب به دو شعبه می‌شود: یک شعبه به سمت پلور و لاریجان و آمل و مشهد سر می‌رود و منتهی به بحر خزر می‌شود. از راه دیگر به یالو و بلده نور می‌روند.
باالجمله در جنب این پل، در اراضی موسوم به لشکرک، در طرف جنوب رودخانه جاجرود، به‌حکم دولت، جناب امین السلطان که مباشر و متصدی ساختن این راه بودند باغی بسیار باصفا و بیشه‌ای آباد دایر نمودند و قصر رفیعی نیز در وسط باغ بنا کردند.
پل دیگر را حاجی میرزا بیک مرحوم از فراش خلوت‌های همایونی در معبر بزرگ مازندران از راه سرخ حصار به بومهند (بومهن) دماوند ساخته است و از قرار مذکور بیست و چهار هزار تومان خرج ساختن این پل کرده است. این پل از ابتدای سنگ تا انتهای آن یکصد و شصت ذرع است و لیکن پل حالیّه شصت ذرع و مابقی که یکصد ذرع است به همان حالت سنگ‌چین باقی است و ارتفاع این سنگ چین در بعضی جاها یک ذرع و بعضی جاها دو ذرع است. عرض پل پنج ذرع مشتمل است به چهار طاق که عرض هر یک از آن طاق‌ها پنج ذرع و نیم است و دهنه و طول هر طاقی هفت ذرع و نیم. ارتفاع پل از سر دیوار تا سطح رودخانه هفته ذرع و ارتفاع طاق پنج ذرع است.
خاصیت این دو پل این است که در ایام بهار و طغیان آب، عبور و مرور از مازندران به سمت طهران و از دارالخلافه به‌طرف طبرستان و لواسانات و نور و کجور فقط به‌واسطه این دو پل ممکن است و اگر این دو پل نباشند راه مقطوع است.
از این دو پل معتبر گذشته پل‌های مختصر دیگر هم بر روی رودخانه بسته‌شده است.

مسافرت از جاجرود به بومهن و دماوند
بعضی از مسافرین در کنار رودخانه جاجرود منزل نکرده، یکسره به بومهن می‌روند. از کنار رودخانه جاجرود تا بومهن سه فرسخ است و راه فیمابین مشرق و شمال. چون زیاده از دو فرسخ از کنار پل جاجرود راه پیمودند، به کاروانسرای استلک می‌رسند. در یک میدانی این کاروانسرا در طرف جنوب آن قریه استلک است که دور از راه می‌باشد. استلک مخفف استلخک که فارسی اصطخرک باشد؛ یعنی استخر و برکه کوچک و فی الحقیقه در استلک استخر کوچک آبی موجود است.
زیاده از نیم فرسخ که از استلک طی مسافت نمودند به قریه بومهن می‌رسند. هیئت و موقع جاجرود طوری واقع‌شده که هنگام تشریف فرمایی موکب منصور شاهانه به این شکارگاه به ملتزمین رکاب اعلی ازهرجهت خوش می‌گذرد. من‌جمله از حیث آذوقه که از بلوک ورامین که سه فرسخ بیشتر تا جاجرود مسافت ندارد، انواع و اقسام حبوبات می‌آورند. نیز از طرف دماوند که زیاده از چهار فرسخ تا شهر دماوند راه نیست، میوه جات خوب و از سمت لواسان که تا آنجا زیاده از یک فرسخ و نیم نیست، ماکولات مرغوب آورده می‌شود.

دماوندنامه: مسعود نصرتي

———————————————————————

منابع:
1- محمدحسن خان صنیع الدوله (اعتمادالسلطنه). مطلع الشمس تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس. در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن خراسان، جلد اول و دوم، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی. (تهران، انتشارات فرهنگسرا، زمستان سال 1362)
2- محمدحسن خان اعتماد السطنه، مراةالبلدان، ج 4، به کوشش دکتر عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث (تهران، دانشگاه تهران، خرداد 1368)

انتهای پیام/