قلعه باستانی گلخندان یا دژ ساسانی هفت دختر بومهن در روستای تاریخی گل خندان و مربوط به قرن 14 هجری قمری و دوران ساسانی می‌باشد. اين قلعه ازنظر سوق‌الجیشی در محل اتصال دو رودخانه وبالای یک تپه ساخته‌شده است. درحال حاضر ساختمان داخلی قلعه ازبین رفته وتنها دیواره‌های آن‌که ارتفاع تقریبی آن به 20 متر نیز می‌رسد باقی مانده است.
به گزارش صبح پردیس؛ نخستین اشاره به دژ گلخندان در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان به قلم سید ظهیرالدین مرعشی مربوط به سده‌ی 9 هجری قمری (حدود 600 سال پیش) آمده است. بر اساس این کتاب ملک کاووس از حکّام محلی دوره‌ی تیموری پس از نافرمانی در برابر حکومت مرکزی به این دژ پناه برد.
همچنین در کتاب «حبیب السیر» نوشته‌ی غیاث‌الدین محمد خواند میر چنین آمده است که شاه اسماعیل صفوی برای سرکوبی امیرحسین کیای چلاوی به این محل آمد و پس از تسخیر دژ، آن را تخریب نمود و ساکنانش را از دم تیغ گذراند. ظاهراً پس‌ازاین رویداد، دژ گل خندان هیچ‌گاه اهمیت پیشین خود را بازیافت.
پژوهش‌های باستان‌شناسی در دژ گل خندان از سال 1385 آغاز شد درنتیجه‌ی این پژوهش‌ها آثار و شواهدی از سکونت در این دژ از سده‌ی دوم هجری قمری تا اوایل دوره صفوی (سده‌ی 10 هجری قمری) به‌دست آمده است. دژ گل خندان در سال 1379 به شماره 2888 در فهرست آثار ایران به ثبت رسیده است.
این دژ در روستایی به همین نام در جاده آسفالته رودهن – تهران بالای پشته‌ای عظیم، مشرف‌به محل تلاقی دو رودخانه رودهن و بومهن، واقع‌شده است. اسلوب بنا یادآور دوره ساسانی است و حصار عظیمی از قلوه سنگهای درشت دورتادور دژ مستطیل شکل را فراگرفته است. در چهار گوشه آن نیز برج توپر برای استحکام و دفاع بهتر جای دارد. پشته طبیعی که دژ بر فراز آن قرار دارد، با شیبی تند به دره سرسبز مجاور منتهی می‌شود. حصار سازی و تعبیه برج به شیوه بیشتر قلعه‌های دوره ساسانی و پس از اسلام است و در داخل آن اتاق‌ها، تالارها و آب انبارهایی وجود دارد. در محوطه دژ سفالهای متنوع از دوره ساسانی به بعد مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد که این برج در طی قرن‌ها مورداستفاده بود.
ساختمان داخلی قلعه از بین رفته و تنها دیواره‌های آن‌که ارتفاع تقریبی آن به ۲۰ متر نیز می‌رسد باقی‌مانده است. قلعه بر روی تپه‌ای قرار دارد که در شرق و غرب تپه دو رود جریان دارد. این دو رود در جنوب تپه به هم می‌پیوندند و تنها بخش شمالی قلعه رودخانه جریان ندارد. شیب سمت غربی تپه بسیار تند است و دسترسی از این جبهه به قلعه امکان‌پذیر نیست. تونلی با شیب بسیار تند سطح قلعه را به دره غربی متصل می‌کند به‌طوری که بالا آمدن از آن امکان پذیر نیست. در چهار گوشه قلعه چهار برج قرار دارد. مصالح به‌کاررفته در این بنا مانند بسیاری بَناهای ساسانی، گچ ساروج و سنگ است. این قلعه تا دوره صفوی به حیات خود ادامه داده است.
*راز دژ گل خندان فاش می‌شود
خبرگزاری میراث فرهنگی، سال 1385: سرانجام به دنبال اختصاص اعتبارات لازم، پس از سال‌ها انتظار کارشناسان، دژ گل خندان (هفت دختر) که زیر خروارها خاک مدفون‌شده بود، کاوش و رازهای این بنای فراموش‌شده، فاش می‌شود.
این دژ در ضلع جنوبی روستای گل خندان در نقطه تلاقی سیاه رود و بومهن، بالای صخره‌ای طبیعی در ارتفاع 860 متری از سطح دریا و 8 کیلومتری جنوب جاده آسفالتی تهران به صورت بقایایی از سنگ و ساروج واقع شده است.
این محوطه باستانی که وسعتی در حدود 2100 متر مربع دارد توسط “حسن قره خانی” در سال 53 بررسی و شناسایی‌شده است.
این بنا در برنامه بررسی آثار تاریخی فرهنگی سال 84 مورد بازدید و به لحاظ بحث تاریخی در اولویت برنامه‌های پژوهشی جهت اخذ مجوزهای لازم کاوش قرار گرفت.
بررسی‌های اولیه حاکی از آن است که این دژ متعلق به اواخر دوره ساسانی و دوران اسلامی تا قرن دوم است.
«علی فرحانی» رییس سابق دفتر میراث فرهنگی و گردشگری دماوند- فیروزکوه که به‌عنوان رییس هیئت باستان‌شناسی این دژ تاریخی نیز برگزیده‌شده است، دراین‌باره می‌گوید: «کاوش درباره هویت تاریخی دژ گل خندان یکی از اولویت‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران بوده است و به دنبال بررسی و شناسایی این دژ و اختصاص اعتبارات لازم، عملیات کاوش احتمالاً از هفته آینده آغاز می‌شود.»
به گفته وی کاوش در این بنا می‌تواند راهی به رازهای دوره‌های مختلف تاریخی این دژ باشد و به‌این‌ترتیب یافته‌های جدید در آن می‌تواند به بسیاری از ابهامات دوره‌های تاریخی منطقه پاسخ گوید.
وی درباره موقعیت کنونی دژ گل خندان می‌گوید: «این دژ در حال حاضر استوار مانده و می‌تواند پس از کاوش به یکی از اماکن بسیار جالب برای جلب توریست تبدیل شود.»
فرحانی همچنین می‌گوید: «از اهداف اصلی این کاوش دست‌یابی به دوره‌های تاریخی و استقراری دژ، مرمت و ساماندهی بخش‌های آسیب‌دیده بَنا، دست‌یابی و معرفی به‌عنوان یک اثر تاریخی و نقطه گردشگری، آغاز کاربری در فضاهای خارجی آن است.»
وی همچنین مراحل بعدی ساماندهی این بنا را شامل مرمت، آزادسازی و تعیین حریم آن اعلام کرد.
این دژ با چین‌هایی از حصارهای مستحکم آغاز می‌شود و ارتفاع حصارها به 9 متر می‌رسد. بخش‌های شرقی و غربی این دژ سالم مانده است.
جبهه غربی این دژ نیز یکی از ابهامات آن به شمار می‌رود زیرابه دلیل انباشت خاک، اطلاعات دقیقی از آن توسط کارشناسان ثبت نشده است.
مستندات و مدارک تاریخ بسیاری در اهمیت این دژ آورده شده که از آن جمله می‌توان از کتاب “دیلمستان ” اثر “سید زهیرالدین مرعشی ” نام برد.
در این کتاب آورده شده است: «300 مرد جنگی در ملک طاووسی یکی از علمای محلی (به‌سوی این دز) تاخته و دژ را منهدم می‌کنند.»
همچنین در کتاب “حبیب السیر” نوشته «قیاس الدین خان میر» از این قلعه نام‌برده و آن را برج سپهر و محل توطن رستمداران دانسته است.
در این کتاب این دعا درباره این قلعه آورده شده است: کنگره‌اش ایمن از کمند و گزند، ساحت آن پاک باد.
*بازگشت شکوه ساسانی به دژ گلخندان
خبرگزاری میراث فرهنگی، سال 1384: دژ ساسانی گلخندان روستای بومهن، اگرچه طی سال‌ها میراث تاریخی‌اش را در سایه بی‌توجهی مسئولان و کمبود اعتبارات ازدست‌داده، اما بار دیگر با 500 میلیون ریال اعتبار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان، تهران شکوه پیشین را بازمی‌یابد.
دژ گلخندان که معماری آن‌که ملاتی از سنگ و گچ و ساروج را در خود به نمایش گذاشته چنانچه کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند، بنایی است که سازه معماری آن، این اثر را به معماری مرسوم در عهد ساسانی منسوب می‌کند، که بعدها در دوران اسلامی شکوه و جلال یافته و به محل آمدوشد تبدیل می‌شود.
«علی فرحانی»، کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دراین‌باره معتقد است، با اختصاص 500 میلیون ریال اعتبار موردنیاز برای ساماندهی بنا به‌زودی عملیات ساماندهی این دژ تاریخی آغاز می‌شود.
وی افزود: «دژ گلخندان بر بالای یک صخره بنانهاده شده و بقایای برج و باروی یک دژ عظیم در آن باقی‌مانده است. در چهار گوشه این دژ چهار بر، برج توپر بالاآمده است که برج‌های واقع در جبهه شمال غربی نسبت به دیگر برج‌های این دژ آسیب‌دیده‌اند.»
به گفته فرحانی، در محوطه این دژ تاریخی سفال‌هایی به‌دست‌آمده که متعلق به اواخر دوره ساسانی است و قدمت برخی از این سفال‌ها به قرن 10 هجری می‌رسد.
فرحانی درباره اقدامات باستان‌شناسی پیشین انجام‌شده در پیرامون این دژ تاریخی گفت: «در سال 1353، «حسن قراخانی» از کارشناسان اداره کل باستان‌شناسی آن زمان دژ گلخندان را تعیین حریم کرد، اما در جهت ساماندهی و مرمت برج اقدامی صورت نگرفت.»
به گفته فرحانی، در تهیه طرح مرمت دژ گلخندان به اصول معماری ساسانی و استفاده از ملات به‌کاررفته در آن چون گچ، ساروج و سنگ توجه شده و بنا مطابق با شکل قدیمی بازسازی می‌شود.
کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران درباره اقدامات موردنظر به‌منظور ساماندهی دژ گلخندان گفت: «انجام فعالیت‌های پژوهشی نخستین اقدام کارشناسان در این دژ تاریخی است و پس‌ازآن تهیه طرح مرمت و اقدام در جهت بازسازی و احیا بخش‌های تخریب‌شده در دستور کار قرارگرفته است.»
در کتاب «حبیب‌السیر»، نوشته «غیاث‌المحمد خان مسیر» این دژ تاریخی این‌گونه توصیف‌شده است:
قلعه‌ای همچو قلعه الوند / کُنگرش ایمن از کمند گزند
ساحت او سپهر مینا فام / گلخندان، گلشن بهرام
دژ گلخندان در روستای گلخندان جدید، دهستان سیاه رود، بخش مرکزی شهرستان تهران، حوزه شرق استان و در 8 کیلومتری جنوب جاده رودهن واقع است موقعیت استراتژیک این دژ به‌گونه‌ای است که در نقطه مرتفعی از محل تلاقی دو رودخانه بومهن و رودهن واقع شده است.
انتهای پیام/