امامزاده قاسم بومهن در روستای گلخندان شهرستان پردیس و در کنار قبرستان روستا در نزدیکی شهر بومهن واقع شده است.
موقعيت جغرافيايي روستاي گلخندان
روستای گلخندان در 8 کیلومتری جنوب جاده تهران به رودهن و در 52 کیلومتری شمال شرقی تهران واقع‌شده است. اين روستا به بخش قدیم و جدید، تقسيم شده است. روستاي گلخندان جدید قبل از روستای قدیم واقع‌شده و رودخانه رودهن از این روستا می‌گذرد. روستاي قدیم در بالای تپه‌ای مشرف‌به روستای جدید واقع‌شده است و رودخانه سیاهرود از این روستا می‌گذرد. در زمستان دارای آب و هوای سرد و در تابستان آب و هوای معتدل دارد. شغل مردم روستا کشاورزی و دامداری است و محصول آن غلات، بنشن و میوه است. دو اثر تاریخی در این روستا دیده می‌شود. در روستای گلخندان جدید قلعه گلخندان و در روستای گلخندان قديم «امامزاده قاسم (ع)».
موقعيت امامزاده قاسم گلخندان قديم
بنای امامزاده قاسم در روستای قدیم و روی نقطه‌ای مرتفع و در محوطه‌ای باز، مشرف بر روستا واقع‌شده است. بنا حصاری نداشته و اطراف آن را قبرستان فراگرفته است. از طرف شمال و شرق به زمینهای مزروعی و از طرف جنوب و غرب به خانه‌های مسکونی محدود می‌شود.
سنگ‌قبرهای اطراف امامزاده حکایت از این دارد که به جهت تقدس و احترامی که به این مکان قائل بوده‌اند، از دوره قاجاریه تاکنون مورداستفاده قرارگرفته است. روي سنگ‌قبرها علائم و نشانه‌هایی هم برای کسانی که سواد ندارند آورده شده و روی سنگ قبر مردان، تسبيح و مهر و شانه و روی سنگ‌قبر زنان، قيچي و شانه رسم شده است. اطراف امامزاده و داخل آن توسط سودجویان عتیقه برای گنجی واهی، بارها مورد کاوش قرارگرفته است.
امامزاده قاسم در سفرنامه ها و متون
به سبب اینکه این امامزاده در روستایی دور از جاده اصلی واقع‌شده و دسترسی به آن به جهت نداشتن راه ارتباطی به‌آسانی میسر نبوده، در سفرنامه‌ها و متون نامی از آن برده نشده است.
شرحي درباره مرقد امامزاده
کتیبه روی ضریح و نیز روایتهای محلی، آرامگاه مذکور را به نام امامزاده قاسم مشهور کرده است. کنزالانساب و شیخ مفید، قاسم را پسر عبدا…بن زید بن امام حسن (ع) می‌دانند. در نسخه خطی مربوط به امامزاده آمده است «قاسم بن عبدا… بن زید بن امام حسن (ع) را در ولایت دماوند به موضع گلخندان شهید کردند.»
نقشه بنا
از داخل و خارج به‌صورت هشت ضلعی است. در ضلع جنوبی بنا، ايواني مستطیل شکل به درگاه امامزاده در سال‌های اخیر الحاق شده است که ازلحاظ هنر معماری فاقد ارزش می‌باشد.
مصالح بنا
مصالح به کار رفته در ساختمان امامزاده از مصالح محلی در دسترس و از سنگ‌های قلوه‌ای رودخانه‌ای و نیز لاشه‌سنگ با ملاط گچ و آهک و زاغ است.
قسمت بيروني بنا
پایه بنا مشخص نیست. به‌مرور ایام، خاك اطراف آن را فراگرفته،احتمالاً پایه‌ای هشت ضلعی با لاشه‌سنگ است که بدنه بَنا به‌صورت هشت ضلعی روی آن ساخته‌وپرداخته شده است، ارتفاع بدنه 2 متر و ارتفاع کل بنا 6 متر است. عرض هر ضلع 20/1 سانتی متر است که نسبت به بناهای مشابه دارای ارتفاع کوتاهتر و عرض اضلاع بیشتر است.
نمای بیرونی بنا ساده و فاقد تزئینات است و تمامی سطوح بیرونی با روکشی از ملاط گچ و آهک و زاغ پوشانده شده، ولي وضعیت آب و هوایی منطقه به‌مرور ایام بیشتر قسمتهای این روکش را ریخته است.
درگاه ورودي
ورودی امامزاده فقط از طریق ایوان آن که متصل به قسمت ورودی است، امكان پذیر است. درگاه ورودی دارای ارتفاعی کوتاه به طول 10/1 و عرض 1 متر است. در ورودی هم متعلق به دوره اخیر می‌باشد.
قسمت داخلی بنا
داخل امامزاده دارای طرح هشت ضلعی است. تنها در هر ضلع آن تاقچه کوچکی به طول و عرض 2 متر و به عمق 30 سانتی متر دیده می‌شود. تمامی سطوح جانبی دیوار با روکشی از گچ پوشانده شده است.
گنبد بنا
گنبد بنا از نوع گنبدهای دو پوشه است. گنبد بیرونی از نوع گنبدهای رک هشت ترکی هرمی شکل است، كه به شیوه رگچین یعنی موازی با افق چیده شده است و با توجه به شرایط اقلیمی و آب وهوایی منطقه از خیز بلندی برخوردار است. برای ایجاد گنبد داخلی، طرح هشت ضلی به‌وسیله هشت رومی باربر اتصالی تبدیل به شانزده ضلعی و سپس دایره شده، آنگاه گنبد عرقچین کم خیز را روی آن شکل داده‌اند.
تزئینات بنا
در نمای ظاهری و نیز داخل بنا هیچ گونه علائم تزئیناتی به چشم نمی‌خورد. درواقع بَنا فاقد تزئینات می‌باشد. معمار یا معماران، سادگي و بی پیرایه بودن موردنظرشان بوده است. شاید بتوان گفت که تنها عامل اصلی تزئین کننده در خارج و داخل، اندود گچی با آهک و زاغ سفید رنگ ساده است که بیشتر قسمتهای آن در اثر شرایط آب و هوایی منطقه ریخته است.
ضریح
ابتدای ورود به داخل بَنا با یک ضریح بزرگ و ساده که روی مرقد قرارگرفته، برخورد می‌کنیم که روی آن را با پارچه‌های سبزرنگ متعددی پوشانده‌اند. حاشیه بالای ضریح،کتیبه‌ای تاریخ ساخت ضریح را به قرن دهم دوره صفویه می‌رساند. خراطی و کنده کاری ضریح، بسيار ساده و ابتدایی است. در چهار ضلعی حاشیه بالایی ضریح هم کتببه ای به خط نسخ دیده می‌شود.
کتیبه‌های ضریح
-در ضلع غربی، آيه الکرسی آمده است.
-در ضلع شرقی، سلام و صلوات بر امامان آمده است
-در ضلع شمالی آمده است: «از فیض خدای پر ز نور است- صندوق امامزاده قاسم (ع)»
-در ضلع جنوبی هم آمده است: «ساعی وبانی صندوق شریف امامزاده واجب‌التعظیم امامزاده قاسم (ع) تسليم درویش مقصود علی گلخندانی فی شهر رجب سنه الف من الهجر النبویه»
كتيبه هاي در امامزاده
در ورودی امامزاده متعلق به دوره اخیر بوده و ساده و فاقد تزئینات است. روي این در، کتیبه‌هایی به شرح زیر آمده است:
-بالای چهار چوب آمده است: الله، محمد، حسن وحسین. از خواننده التماس دعا داریم.
-لنگه راست: بسم ا…الرحمن الرحیم نصر من الله و فتح قریب و عزیزا فی یوم شنبه 27 شهر صفر ظفر سنه 1333.
-لنگه چپ: یادگار استاد علی اکبر ولد مرحوم دروج محمد ساکن طاهرآباد فرمایش استاد غلامعلی تفریشی، ساكن گلخندان جدید.
مقايسه ونتيجه گيري
هسته اولیه برج آرامگاهی امامزاده قاسم، بنايي است ساده با طرح هشت گوش و گنبد رک هشت ترک هرمی شکل که بر بالای تپه‌ای مشرف‌به روستا ساخته‌شده و در دوره اخیر ایوانی مستطیل شکل متصل به قسمت ورودی بنا به آن الحاق شده است. در داخل و خارج بنا،کتیبه‌ای که تاریخ ساخت بنا را به ما بدهد وجود ندارد. پس با طرح و شیوه ساخت آن و مقایسه دیگر بَناها می‌توان تاریخ احتمالی ساخت بَنا را به‌دست آورد.
با نگاهی گذرا به برجهای آرامگاهی، متوجه می‌شویم که در قرون 7 و 8 هجری، اين برج‌ها با ویژگی‌های خاصی چون تزئینات خارجی و داخلی و وجود کتیبه‌هایی در زیر کنبد و…ساخته می‌شدند. درقرون بعدی کم کم شاهد حذف عناصر فوق و گرایش به‌سادگی و بی پیرایگی را شاهد هستیم. بناي امامزاده قاسم نیز ازجمله این بَناها به شمار می‌آید که معمار یا معماران با پرهیز از تزئینات داخلی و خارجی و کتیبه زیر گنبد و کوتاه کردن ارتفاع بدنه بَنا و عریض کردن آن و استفاده از مصالح بومی، سعي در سادگی و بی پیرایگی بَنا داشته‌اند به‌طوری که آن ویژگی‌هایی که در این گونه بَناها در قرون 7و 8 دیده می‌شود، به‌طور کلی حذف گردیده و بنایی ساده و فاقد تزئینات ساخته‌شده است.
ویژگی‌های فوق‌الذکر بنای موردبحث را در بناهایی چون امامزاده عبد الله آیینه ورزان و امامزاده مطهر بومهن و بناهایی چون امامزاده جعفر قم می‌توان دید. خصوصاً بنای این امامزاده با بنای امامزاده عبدا…آیینه ورزان متعلق به قرن 8 هجری مشابهت زیادی دارد. با توجه به اینکه این گونه بَناها کم کم رو به‌سادگی رفته،می‌توان گفت که بنای امامزاده قاسم گلخندان به‌احتمال بسیار مربوط به دوره صفویه باشد.
*تحلیل فنی امامزاده قاسم بومهن
بَنای تاریخی و مذهبی امامزاده قاسم بومهن در روستای گلخندان و در کنار قبرستان روستا در نزدیکی شهر بومهن واقع‌شده است.
بنای این بقعه به‌صورت هشت ضلعی بوده که در هر ضلع یک طاق نمای مستطیل شکل کار گذاشته‌شده است. ورودی بَنا در ضلع شرقی است و بالای آن یک نورگیر مستطیل شکل دیده می‌شود که نور داخل بقعه را تأمین می‌کرده است.
بر اساس اطلاعات موجود در آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور و همچنین شواهد و مستندات تاریخی، می‌توان این بنا را از آثار مربوط به اواخر قرن هشتم هجری دانست.
گنبد ساختمان این امامزاده از نوع گنبدهای دو پوش است که از بیرون رک و از داخل عرقچین مانند بوده و قسمت بیرونی بنا با سیمان‌سفید اندود شده است. در اضلاع شمالی و جنوبی نورگیرهای مستطیل شکلی وجود دارد.
در چوبی جدیدی به تاریخ 27 صفر 1333 بر روی بقعه نصب‌شده است که متن آن چنین است: «به فرمایش استاد غلامعلی (این بخش از متن خوانا نیست) ساکن (این بخش از متن خوانا نیست). در بالای در نیز اسما متبرکه و الهی: الله؛ محمد؛ علی؛ فاطمه؛ حسن؛ حسین ذکر شده است و در خاتمه این کتیبه نیز نوشته‌شده است: از خواننده التماس دعا»
قسمت بیرونی بنا فاقد تزئینات خاص است ولی در بخش داخلی، کف بنا و قرنیز 20 سانتیمتری آن از سنگ خردلی و دیواره‌ها تا ارتفاع 5 /1 متر با سنگ مرمر سفید پوشش یافته است و بخش بالایی آن و دیواره‌ها و گنبد از داخل با گچ نماسازی شده‌اند. در وسط بقعه یک ضریح قرارگرفته است که از جنس چوب و دارای تزئینات مستطیل شکل مشبک و مربوط به دوران معاصر است. در این ضریح کتیبه‌ای وجود دارد که می‌توان آن را چنین خواند: عمل استاد افضل و استاد عبدالله (حاجی) دماوندی.
در هریک از اضلاع بَنا از داخل یک طاقچه مستطیل شکل وجود دارد. این بَنا به‌تازگی مرمت‌شده است و درروی طاقچه‌های داخلی بقعه آثار روشن شدن شمع مشهود است که نمایانگر احترام اهالی منطقه به فرد مدفون در بقعه است. بر اساس اطلاعات موجود در آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور و همچنین شواهد و مستندات تاریخی، می‌توان این بنا را از آثار مربوط به اواخر قرن هشتم هجری دانست.
*کشف سنگ قبر 1200 ساله در روستای گل خندان
خبرگزاری میراث فرهنگی-سال 1383: با انجام عملیات مرمت «امامزاده قاسم» روستای گل خندان، یک باب حسینیه محلی نیز در کنار آن ساخته می‌شود.
به گزارش «میراث خبر»، این ساختمان امامزاده روی یک تپه بناشده که به گفته کارشناسان طبیعی نیست، بلکه بر اثر تدفین و انباشت خاک پدید آمده است.
هم‌اکنون مرمت دیواره بیرونی امامزاده با آجرهای قفقازی و تسمه کشی بخش بالایی دیواره برای ممانعت از رانش آن در حال انجام است.
همچنین دیوارهای داخلی امامزاده نیز با سنگ گرانیت و گچ کاری مرمت‌شده که هیچ سنخیتی باسابقه تاریخی بنا ندارد.
ساخت حسینیه‌ای با دو بخش مجزای خانم‌ها و آقایان به‌زودی در کنار امامزاده قاسم آغاز می‌شود. ساخت این حسینیه به شکلی است که حیاط آن به سقف تبدیل خواهد شد.
امامزاده قاسم روستای گل خندان با معماری ایلخانی ساخته‌شده است، اما شجره‌نامه‌ای برای آن وجود ندارد. به گفته افراد محلی این امامزاده به یکی از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) تعلق دارد.
هرچند اطلاع دقیقی از قدمت امامزاده و گورستان مجاور آن در دست نیست، اما در خاک‌برداری اخیر این محوطه، سنگ‌قبری مربوط به سال 162 هجری (بیش از 1200 سال پیش) کشف‌شده است.
روستای گل خندان قدیم در هفت کیلومتری جنوب شهرستان بومهن قرار دارد.
دماوندنامه/ خبرگزاری علم و فرهنگ
انتهای پیام/