امامزاده سلطان مطهر (ع) از نوادگان امام جعفر صادق (ع)، در بومهن، 25 کیلومتری شرق تهران و در مسیر جاده هراز واقع شده و بنای آن، با بناهایی چون امامزاده عبدا… آیینه ورزان، امامزاده قاسم گلخندان، امامزاده ابراهیم بابلسر و برج سلطان در بابل و نیز با امامزاده جعفر قم و امامزاده کمال فارسجین همدان قابل‌مقایسه است.
موقعيت جغرافيايي بومهن
بومهن در 54 کیلومتری شمال شرقی سمت چپ جاده تهران به دماوند در دامنه سردسیر واقع‌شده است درگذشته جزو روستاهای دماوند بوده ولی اکنون جزو بخش‌های شهرستان پردیس در استان تهران است. مردم آن شیعه بوده و به زبان فارسی و ترکی تکلم می‌کند رودخانه سیاهرود از این بخش می‌گذرد و مرد آن به شغل زراعت می‌پردازند. محصولات آن غلات، بنشن و میوه است آثار تاریخ این روستا امامزاده مطهر (ع) است که در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. اعتمادالسلطنه درباره این روستا نوشته است نیم فرسخ که استلک را طی مسافت نموده به قریه بومهن می‌رسند این کلمه ظاهراً مرکب از بوم و هن باشد و هن به فارسی به معنی لرزه و چون بومهن از قراء دماوند است و به کثرت زلازل معروف، ممکن است اینجا بومهن را گفته باشند یعنی محل زلزله.
موقعيت امامزاده سلطان مطهر بومهن
این امامزاده در کنار شهر بومهن در میان محوطه بزرگی که دورتادور آن حصاری مربوط به دوره اخیر است واقع‌شده است. محوطه امامزاده از شمال و شرق به خیابان روستا و از جنوب و غرب به خانه‌های مسکونی محدود می‌شود ورودی محوطه در جهت شرقی واقع‌شده است به جهت احترام و تقدسی که به این مکان قائل بوده‌اند. گورستانی از دوره صفویه تا کنون به وجود آورده‌اند. بعضی از سنگ‌قبرهای دوره صفویه به سبب عدم آگاهی روستاییان هنگام تسطیح محوطه از بین رفته و تعداد اندکی از آنها باقیمانده است.
امامزاده سلطان مطهر در سفرنامه ها و متون
این امامزاده چون در کناره روستا دور از جاده واقع‌شده در هیچ یک از سفرنامه‌ها و متون درباره آن صحبتی نشده است. اعتمادالسلطنه درراه سفر به خراسان به همراه ناصرالدین شاه در سال 1301 هجری تنها اشاره‌ای کوتاه دارد که بقعه‌ای در بومهن هست که از قرار مذکور از فرزندان امام موسی الکاظم (ع) می‌باشد. اولین بار آقای مصطفوی در اطلاعات ماهانه مطلبی کوتاه از بنا و تاریخ روی ضریح به چاپ رسانده است و سپس آقای قراخانی به‌صورت اجمالی در مقاله‌ای تحت عنوان «دژ گلخندان و بقعه سلطان مطهر» در محله بررسی‌های تاریخی به بحث پرداخته است.
شرحي درباره مرقد امامزاده
داخل امامزاده قبری است که روی آن ضریحی بسیار زیبا قرار دارد کتیبه‌ای که این قبر را به امامزاده سلطان مطهر (ع) بست می‌دهد، وجود ندارد روایتهای محلی این امامزاده را از فرزندان بلافصل امام جعفر صادق (ع) می‌داند ولی در میان فرزندان امام صادق (ع) که شیخ مفید از آنها نام می‌برند این نام دیده می‌شود در کپی نسخه خطی که در اختیار نگارنده قراردادند، آمده است: مطهر و محمد و یحیی از قروین روی به ولایت تهران نهادند چون به شهر تهران رسیدند محمد و یحیی را شهید کردند، امام مطهر بن امام جعفر صادق (ع) روی به ولایت دماوند نهاده و بسیار جراحت به وی رسیده بود. چون به موضع بوم هند رسید در خانه الیاس کمال بلوا فرود آمد و تا مدت چهل روز بیمار بود، به همین جراحت به جوار حق پیوست.
تعميرات و تغييرات در بناي امامزاده
بنای امامزاده در طول زمان تغییراتی به خود دیده است. عکس چاپ‌شده توسط آقای قراخانی در محله بررسی‌ها گواهی بر این موضوع است که ایوانی به‌صورت مستطیل شکل در جهت شمالی جنوبی متصل به بنا احداث‌شده بود ورود به امامزاده فقط از طریق همین ایوان میسر بوده است. اکنون این یاوان یا نمازخانه را برداشته‌اند و امامزاده به‌صورت مستقل و آزاد شکوه و عظمت خود را همچنان به نمایش می گذارد وضعیت بنا در عکس فوق‌الذکر حکایت از این دارد که تاق نماها و گنبد با سیمان و گچ پوشانده شده بود، ولی به‌مرور ایام ریخته است.
نقشه بنا نقشه امامزاده در داخل و خارج به‌صورت هشت ضلعی است. ابتدا پایه هشت ضلعی کم ارتفاعی را به وجود آورده سپس بدنه اصلی بنا روی آن ساخته‌وپرداخته شد.
مصالح
مصالح بنا، آجر و ملاط و گچ است.
قسمت بیرونی: قسمت اصلی برج روی پایه هشت ضلعی قرارگرفته است طول هر ضلع تا زیر گنبد 40/3 سانتی متر است. جرزهای اصلی بنا، ساقه بنا را شکل می‌دهند. از پایه تا گنبد 9 کتر است. در میان جرزها، تاق نماها (نفول) به عمق 10 سانتی متر دیده می‌شوند. زیر قوس تاق نماها در هر ضلع نورگیرهای قوس دارد، دیده می‌شوند و بیشتر پنجره نورگیرها شکسته شده‌اند. در دهلیز قوس دارد در قسمت شمالی و جنوبی امامزاده دو طرف درگاه ورودی که در حال حاضر هر دو بسته‌شده است به وجود آورده بودند.
درگاه ورودی: درگاه ورودی امامزاده در جهت شرقی واقع‌شده و دارای ارتفاعی کوتاه (40/1 متر است). بنای این درگاه علاوه بر تاق نمای اصلی، یک تاق کوچک‌تر دیگر نیز به عمق 34 سانتی متر به چشم می‌خورد به جای دراصلی در آهنی که هیچ تناسبی با فضای سنتی معماری امامزاده ندارد، کار گذاشته‌شده است. در اصلی به جهت ارزش هنری که دارد به موزه ملی انتقال داده شد.
قسمت داخلی: از درگاه با دو پله دخل امامزاده می‌شوند. کف امامزاده نسبت به بیرون در عمق پایین‌تری قرارگرفته و در سالهای اخیر با موزاییک پوشانده شده است. هشت ضلعی بوده و در هر ضلع تاق نماهایی به عمق 37 سانتی متر و به عرض 55/1 از کف تا زیر گنبد می‌باشد. بالای تاق نماها نوار یا قاب گچی مستطیل شکل در تمام ضلع‌ها دیده می‌شود. این قاب ساده و فاقد کتیبه می‌باشد و آن را بارنگ آبی رنگ‌آمیزی نموده‌اند. بالای این قاب گچی، نورگیرها از داخل تعبیه شده‌اند. طرح هشت ضلعی را با ایجاد هشت باربر گوشه سازی کرده وتبدیل به شانزده ضلعی شده سپس گنبد داخلی را روی آن به وجود آورده‌اند محراب امامزاده در عمق کمی در داخل دیوار با گچ ساخته‌شده و روبروی درگاه ورودی واقع‌شده است به نظر می‌رسد این محراب در سالهای اخیر مورد تعمیر و مرمت قرارگرفته است.
تزيينات
قسمت بیرونی: در بیرون امامزاده نماها (نفول) در هر ضلع و آجر چینی ساده با بندهای عمودی تزیینات بنا را تشکیل می هد. ایجاد تاق نماها در نمای بیرونی و تعبیه نورگیرها در زیر تاق نماها و نیز آجرچینی منظم پیش آمده در زیر گنبد و قرار گرفتن گنبد روی آن به شیوه ریگچین هشت ترک با بندهای عمومی ملاط گچی، همه اینها در نمای ظاهری امامزاده تأثیر بسزایی داشته و آن را به زیباترین وجه به نمایش می‌گذارد. البته لازم به ذکر است که سازندگان بنا، سادگی را بر تزیینات ترجیح داده‌اند.
قسمت داخلی: قسمت داخلی امامزاده را هنگام تعمیرات دوره اخیر با گچ سفیدکاری کرده‌اند و به‌احتمال هرگونه علائم تزییناتی در اثر بی توجهی از بین رفته است. قاب یا نوار گچی مستطیل شکل افقی بدون کتیبه زیر گنبد که با رنگ آبی رنگ آمیزی کرده‌اند و نیز شمسه ای ساده که با قلم به‌صورت ابتدایی در زیر گنبد به وجود آورده‌اند و داخل آن را با کلمات قرآنی پر نموده‌اند را می‌توان جزو تزیینات بنا به حساب آورد. البته لازم به توضیح است که بنای امامزاده ازجمله بناهایی است که تزیینات داخلی آن و کتیبه آن حذف گردیده و رو به سادگی می‌رود که از نمونه‌هایی از این بناها می‌توان به امامزاده عبدا… (ع) شهر دماوند و نیز امامزاده عبدا… آیینه ورزان اشاره کرد.
گنبد امامزاده از نوع گنبدهای رک هشت ترک در پوشه است که به صورت رگچین که موازی با خط افق آجرچینی انجام می‌گیرد می باشد. نمای بیرونی گنبد روی آجر چینی منظم روی جرز، پیش آمده قرارگرفته است. لبه گنبد همانند آبچکانی روی جرزها پیش آمده است. در ضلع جنوبی گنبد، دریچه‌ای مستطیل شکل تا لبه گنبد ایجاد شده، گنبد داخلی روی پایه شانزده ضلعی قرارگرفته است. بدین صورت که هشت ضلعی را با گوشه‌های باربر به شانزده ضلعی تبدیل کرده، سپس گنبد داخلی روی آن ساخته‌وپرداخته شده است.
كتيبه‌هاي امامزاده
داخل و خارج بنا کتیبه‌ای وجود ندارد. ضریح روی مرقد که متعلق به قرن 9 هجری است دارای کتیبه است.
کتیبه ضریح
ضریح منبت‌کاری و باارزش روی قبرتاریخ 847 هجری را دارد. در چهار ضلع این صندوق تزیینات هندسی زیبایی به چشم می‌خورد. اخیراً آن را درون محفظه‌ای شیشه‌ای قرار داده‌اند، به طوری که که تمام قسمتهای آن را می‌توان مشاهده نمود.
در حاشیه بالای ضریح، آیه الکرسی به‌صورت کنده کاری همراه با نقوش گل‌وبته اسلیمی دیده می‌شود.
در بالای ضریح در سه قسمت کتیبه زیر آمده است: «امر بعبارة هذا الصندوق المزار المتبرک الملک العظم جلال الدوله و الدین ملک کیومرث» «عمل استاد حسین این استاد محمد نجار الکرد فی تاریخ رج المرجب سنه سبع و اربعین و ثمانمائه»
شرحي درباره باني ضريح، ملك كيومرث
ملک کیومرث که زا او به‌عنوان سفارش‌دهنده ضریح مقبره یاد شده است، یکی از حاکمان محلی نواحی منطقه دماوند بوده است، ملک کیومرث بن بیستون بن گسنهم بن تاج الدوله زیار در سال 808 هجری به حکومت رویان رسید. پس از فتح رویان توسط امیر تیمور، ملک کیومرث همچنان در قلعه نور دماوند. در همین هنگام اسکندر شیخی قلعه فیروزکوه را از آن خود کرده و طغیان نمود. از طرف امیر تیمور دو نفر از امیرزادگان به نامهای امیرزاده رستم بن عمر و امیر سلمیان شاه مأمور شدند تا اسکندر شیخی را سرکوب کنند. در این کار موفق نشدند. به حبله متوسل شدند و به قلعه نور جایی که ملک کیومرث بود حمله بردند و ملک کیومرث را که با اسکندر شیخی دشمنی داشت اسیر نمودند و به حیله پیش اسکندر شیخی فرستادند، ولي او از این موضوع مطلع شد و ملک کیومرث را آزاد نموده و او به شیراز رفت در آنجا طرفدارانی داشت. با آنان دوباره برای فتح قلعه نور حرکت نمود. ملک با حیله وارد قلعه شد و با طرفداران خود در قلعه و در یک فرصت مناسب، به کوتوال قلعه حمله برد و او را کشت و قلعه را به تصرف خود درآورد. پس‌ازآن پس از مذهب شیعه را انتخاب کرد و در گسترش آن نقش بسزایی را ایفا نمود و با سپاه خود دژ طبرک ری و بسطام و سمنان را به تصرف درآورد. پس از او پسرش ملک کاروس جانشین بدر شد.
كتيبه هاي سنگ قبرهاي حياط امامزاده
در حیاط امامزاده نیز سنگ قبرهایی از دوره صفویه به چشم می‌خورد.
سنگ‌قبر شیخ صفا
هذا قبر السعید صفابن شیخ الی غفرا… ایما فی تاریخ شهر صفر سنه (959 هجری)
سنگ‌قبر شیخ ابراهیم
وفات مرحوم مغفور الی رحمه ا… شیخ ابراهیم بن شیخ طالب فی تاریخ شهر محرم سنه سته ستبن و تسمعمانه (966 هجری)
در حاشیه سنگ قبر آمده است:
دریغا کهبی ما بی روزگار بروید گل و بشکفند نو بهار
سنگ قب قلی آقا
«وفات المرحوم قلی آقا ابن علی آا قارونی فی سته ثلاثین الف» (1036 هجری)
مقايسه و نتيجه گيري
برج آرامگاهی امامزاده سلطان مطهر (ع) از بناهای با ارزی و با شکوه اواخر قرن 8 هجری است که ازلحاظ نقشه و ساختمان به سبک بناهای متداول و هم‌عصر خود در منطقه شمال ایران ساخته‌وپرداخته شده است و با بناهایی چون امامزاده عبدا… آیینه ورزان، امامزاده قاسم گلخندان، امامزاده ابراهیم بابلسر و برج سلطان در بابل و نیز با امامزاده جعفر قم و امامزاده کمال فارسجین همدان قابل‌مقایسه است. طرح هشت ضلعی در داخل و خارج و ابعاد نفول (تاق نماها) در نمای ظاهری، گنبد رک هشت ترک، تاق نماهای عمیق داخلی، پرهیز از تزیینات و حذف کتیبه رو به سادگی داشتن از ویژگی‌های مقبره برجی امامزاده سلطان مطهر (ع) است که در بناهای فوق‌الذکر و در اکثر بناهای اواخر قرن 8، هجری می‌توان پیدا کرد. اگرچه بنای موردبحث دارای کتیبه نیست ولی با توجه به ویژگی‌های ذکر شده و مقایسه با بناهای مشابه که تاریخ ساخت اواخر قرن 8 و اوایل قرن 9 را دارا هستند. بنای سلطان مطهر (ع) را می‌توان از بناهای زیبا و با شکوه اوایل قرن 9 هجری در منطقه دماوند به‌حساب آورد.
*رونمایی از ضریح امام زاده سلطان مطهر (ع)
ضريح امامزاده سلطان مطهر(ع) بومهن با حضور مديركل اوقاف و امور خيريه استان تهران، سرپرست اداره اوقاف و امور خيريه شمال شرق تهران، امام جمعه و مسئولان كشوری و لشگری شهرستان بومهن رونمايی شد.
حجت‌الاسلام والمسلمين حسين احمديان، مديركل اوقاف و امور خيريه استان تهران در مراسم رونمايی از ضريح جديد سلطان مطهر(ع) بومهن با تشكر از مردم و مسئولان منطقه برای احيا و حفظ بقاع متبركه و امامزاده مطهر(ع) خاطرنشان كرد: تشيع در ايران بعد از وجود مبارك امام رضا(ع) مديون فرزندان اهل بيت(ع) بوده و خدمت به اين امامزادگان و اظهار محبت به آنها، خدمت به اهل بيت(ع) است.
وی با بيان اينكه در استان تهران حدود ۲۹۰ امامزاده واقع شده است توسط مردم اداره می‌شوند، افزود: امامزاده سلطان مطهر(ع) از امامزادگانی است كه بيشترين موقوفه را دارد و بنا به اسناد موجود حدود ۳۰۰ هكتار از اراضی منطقه بومهن موقوفات اين امامزاده هستند.
احمديان با اشاره به اينكه متأسفانه بعد از انقلاب موقوفات و امامزادگان دستخوش تغيير شده‌اند، افزود: هم‌اكنون موارد متعددی از اختلافات ما بر سر اراضی موقوفه با دستگاه‌ها و برخی افراد وجود دارد كه به عنوان مثال در قلب تهران در بازار اراضی و املاك موقوفه توسط يك سری افراد خريد و فروش شده كه ميلياردها تومان ارزش دارد.
مديركل اوقاف و امور خيريه استان تهران گفت: با تأكيد رئيس قوه قضاييه و پيگيری‌های خوبی كه صورت گرفته، در سال گذشته ۵۰۰ حكم به نفع موقوفات صادر شده و اميدواريم با همكاری مردم منطقه موقوفات مربوط به امامزاده سلطان مطهر(ع) نيز كه به تصرف افراد و دستگاه‌ها درآمده، بازگردد.
همچنين، حجت‌الاسلام والمسلمين اسدپور، سرپرست اوقاف و امور خيريه شمال شرق تهران در اين مراسم با اشاره به اينكه بقعه متبركه امامزاده سلطان مطهر(ع) در گذشته دارای صندوق چوبی بود كه قدمت آن به بيش از 700 سال پيش برمی‌گردد، افزود: اين صندوق هم‌اكنون در كنار حرم مطهر اين امامزاده نگهداری شده و امروز به جای آن ضريح شش ضلعی مزين به اسماءالله و اشعار محتشم نصب شده است.
وی از هزينه 40 ميليون تومانی برای نصب و تهيه ضريح جديد خبر داد و گفت: مقدار طلای مصرفی در اين ضريح 45 مثقال است و اين ضريح توسط استاد عبدالحسنی ميبدی يزدی ساخته شده و به همت خيران و اداره اوقاف و امور خيريه شمال شرق تهران و هيئت‌‌امنا پرداخت شده است.
اسدپور همچنين با اشاره به در دستور كار بودن طرح توسعه شبستان حرم مطهر امامزاده سلطان مطهر(ع) گفت: اين طرح در دست مطالعه و بررسی است و عمليات عمرانی آن در سال جاری شروع خواهد شد.
مدير اوقاف و امور خيريه شمال شرق تهران با بيان اينكه چهار امامزاده در اين منطقه مدفون هستند كه اميدواريم با كمك خيران و مردم منطقه شاهد شكوفايی و آبادانی آنها باشيم، گفت: تلاش بر اين است كه در امامزاده سلطان مطهر(ع) قطب فرهنگی و يك مركز فعال قرآنی ايجاد شود.
يادآور می‌شود، امامزاده سلطان مطهر(ع) از فرزندان بلافصل امام صادق(ع) است كه پس از هجرت از شهر مدينه در شهر قزوين به دست دشمنان زخمی شده و به طور مخفی خود را به منطقه بومهن رسانده و پس از مدت چهار روز مداوا به واسطه جراحات وارد شده از دنيا رحلت كرده است.
مرتضی حیدری با اشاره به حضور عزادارن حسینی در روز عاشورا در امامزاده سلطان مطهر گفت: باید یک فکر اساسی کرد و مخصوصاً امامزاده سلطان مطهر را باید گسترده‌تر کرد.
وی افزود: مردم باعظمت در این مراسم شرکت می‌کنند و تعصب نشان می‌دهند که حتماً به خدمت امامزاده‌ای که از وابستگان به امام حسین (ع) می‌باشد، برسند و باید روی همین منبع بزرگ معنوی سرمایه‌گذاری ویژه‌ای انجام شود.
حیدری خاطرنشان کرد: عزاداری مردم برای من فوق‌العاده بود و این نشان می‌دهد که مردم در ظاهر هر برنامه و روشی که دارند در باطن واقعاً محب اهل‌بیت هستند.
فرماندار پردیس خاطرنشان کرد: یکی از ویژگی‌های اصلی عزاداری امام حسین مردمی بودن است، اینکه مردم هیئت‌ها را در جای‌جای مختلف شهر سازمان می‌دهند و مراسم عزای امام حسین را به پا می‌دارند جای تقدیر و تشکر دارد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین توسلی در جمع عزادارن اربعین حسینی در بومهن، اظهار کرد: امیدواریم با حمایت فرماندار و مسئولان شهرستان پردیس، امامزاده سلطان (ع) به قطب فرهنگی شهر بومهن تبدیل شود و در ایام تاسوعا، عاشورا، اربعین حسینی و فاطمیه، شاهد حرکت و عزاداری تمام هیئت‌ها در این مکان باشیم.
وی افزود: قطعاً می‌توانیم با حضور در این امامزاده، عزاداری جمعی با یک محور واحد برگزار کنیم تا همدلی و انسجام بیشتری را شاهد باشیم.
منابع:
اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ، مطلع الشمس، به اهتمام تيمور برهان ليمودهي (تهران، فرهنگسرا 1362).
فرهنگ جغرافيايي ارتش، ج 1، استان مركزي ، آباديهاي (انتشارات جغرافيايي ارتش ، 1328)
فراخوان حسين دژ گاخندان و بقعه سلطان مطهر ، مجله بررسيهاي تاريخي ، ش 5 سال نهم.
مصطفوي ، سيد محمد نقي، بناهاي تاريخي و مذهبي تهران قديم و خارج شهر، اطلاعات ماهانه، فروردين 1332، ش 61، ص 35.
مرعشي، ظهير الدين ، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران
دايره المعارف تشيع ، ج 2، اخبار و ايهام (تهران 1368)
مسعود نصرتي/ دماوندنامه
انتهای پیام/